CYBER CRIME
What is cyber crime
Cyber crime ၼႆႉပဵၼ်လွင်ႈ ၵေႃႇၵၢၼ်ႁၢႆႉ ဢၼ်ၵဵဝ်ႇၸွမ်း computer, network device, network ၸိူဝ်းၼႆႉယဝ်ႉ။ တွၼ်ႈတႃႇ ၵူၼ်းၵေႃႇ ၵၢၼ်ႁၢႆႉၶဝ်တႄႉ cybercrime ၼႆႉပဵၼ် ၽွၼ်းလီၶဝ်၊ ပဵၼ်ၼမ်ႉတွၼ်း ၼမ်ႉ မႅတ်ႈၶဝ်ဢၼ်ၼိူင်ႈ ယူႇယဝ်ႉ။ ယိူင်းမၢႆ cybercrime မၢင်ႊၸိူဝ်းၼႆႉ တွၼ်ႈ တႃႇတေ ႁဵတ်းႁႂ်ႈ ၶိူင်ႈၸႂ်ႉတိုဝ်းမိူၼ်ၼင်ႇ computer ၸိူဝ်းၼႆႉလူႉလႅဝ် ဢမ်ႇၼၼ် ၶဝ်တေပိုၼ်ႈၽႄ malware ဢၼ်ပဵၼ် virus ၶဝ်ႈ ၵႂႃႈၼႂ်း computer သေႁဵတ်းလွင်ႈဢမ်ႇလီ၊ ႁဵတ်းလွင်ႈဢၼ်မီး ၽေးၵူႊလွင်ႈလွင်ႈ ၸိူဝ်းၼႆႉယဝ်ႉ။ ယိူင်းမၢႆ cybercrime ၵမ်ႈ ပႃႈၼမ်တႄႉ ၸႂ်ႉတိုဝ်း internet သေလႅၼ်ပိူၼ်ႈ၊ လႅၼ်ၵိၼ် ငိုၼ်းပိူၼ်ႈ၊ ၵႂႃႈယႃႉၵဝ်းပိူၼ်ႈ၊ ႁဵတ်းလွင်ႈ ဢမ်ႇလီၵူႊလွင်ႈလွင်ႈ ၸိူဝ်းၼႆႉယဝ်ႉ။ ၵၢပ်ႈပၢၼ်မိူဝ်ႈလဵဝ်ၼႆႉ ပဵၼ်ပၢၼ် ႁုၼ်ႈမုၼ်း ၵူးလွင်ႈလွင်ႈလႄႈ internet ၵေႃႈတိူဝ်းလီမႃးလိူဝ်ၵဝ်ႇယဝ်ႉ။ ၵွပ်ႈ internet လီမႃးလိူဝ်သေၵဝ်ႇလႄႈ ပဵၼ်ၽွၼ်းလီတွၼ်ႈ တႃႇ ၵူၼ်းၵေႃႇ ၵၢၼ်ႁၢႆႉၶဝ်ၸိူဝ်းၼႆႉမႃးတေႉတေႉ ယူႇယဝ်ႉ။ ၽႂ်ၵေႃႈယဝ်ႉ ၸၢင်ႈလႆႈထူပ်းၺႃး လွင်ႈၵေႃႇၵၢၼ်ႁၢႆႉ ၼႆႉယူႇ။ တႃႇတေတေႃႇသူႈ cyber ၼႆႉတႄႉ ဢမ်ႇ မီးလၢႆးမၼ်း။ ၵူၼ်းၵေႃႇၵၢၼ်ႁၢႆႉၶဝ်ၼႆႉ ၸႂ်ႉတိုဝ်းလၢႆးတၢင်းၵူႊမဵဝ်းမဵဝ်းမိူၼ် ၼင်ႇပိုၼ်ႈၽႄ လွင်ႈၸွင်းၸေးသေ ဢၼ်ဢၼ်သေၸူၼ်ငိုၼ်း၊ ႁဵတ်းႁႂ်ႈ ၶိူင်ႈၸႂ်ႈတိုဝ်းပိူၼ်ႈလူႉလႅဝ်၊ ယဝ်ႉၵေႃႈပိုၼ်ႈ ၽႄ malware, ransoware ဢၼ်ပဵၼ် virus ၸိူဝ်းၼႆႉၶဝ်ႈၵႂႃႇ ၼႂ်း phone, computerသေ လၵ်းဢဝ်ငိုၼ်း၊ လၵ်းဢဝ် ၶေႃႈမုၼ်း ဢၼ်လမ်ႇလွင်ႈၸိူဝ်းၼႆႉယဝ်ႉ။ ၼႆႉသေဢမ်ႉၵႃး လၵ်းဢဝ် ငိုၼ်းၼႂ်း ယေးငိုၼ်း၊ လၵ်းဢဝ်ၶေႃႈမုၼ်း ၵၢၼ်မိူင်း ၸိူဝ်းၼႆႉ ယဝ်ႉ။ Cyber attack ၵမ်ႈၼမ်ၼႆႉ ၶဝ်ပိူင်ဢိင်ၼိူဝ် လွင်ႈပိုၼ်ႈ ၽႄ malware တႃႇတေႁႂ်ၵူၼ်းႁဝ်း download link သေဢၼ် ဢၼ် ဢၼ်ၶဝ်သူင်ႇမႃး။ ယဝ်ႉၵေႃႈ သူၼ်းပိူၼ်ႈ ႁႂ်ႈပိူၼ်ႈယုမ်ႇ တွၼ်ႈတႃႇတေလႆႈငိုၼ်း၊ ၶေႃႈမုၼ်း ၸိူဝ်းၼႆႉယဝ်ႉ။ Cybercrime ၼႆႉႁွင်ႉလႆႈထႅင်ႈဝႃႈ computer crime ၼႆယဝ်ႉ။
How and When did they began
မိူဝ်ႈၶၢဝ်းတၢင်းၼႂ်းၵႄႈ 1960 လႄႈ 1980 computer networks ၶဝ်ၵေႃႈ တေႁူၼ်ႊမုၼ်း ၶူင်ႊသၢင်ႈ ဢွၵ်ႇမႃးယဝ်ႉ။ ၵူၼ်းမၢင်ႊၸိူဝ်းၶဝ်ၼႆႉ ဢဝ်လွင်ႈၸုတ်ႇဢူၼ် ၶဝ်ၸိူဝ်းၼႆႉသေ ႁဵတ်းတွၼ်ႈတႃႇၽွၼ်းလီၶဝ်ယဝ်ႉ။ ၶၢဝ်း ၼၼ်ႉၵေႃႈ hackers ၶဝ်ၸိူဝ်းၼႆႉ မီးၸဵမ်ၸဝ်ႉ သေ ၶဝ်မီးၸႂ် ၶႂ်ႈႁူႇၶႂ်ႈၸွပ်ႇႁၼ်လွင်ၸိူဝ်းၼႆႉသေ ၶဝ်သွၵ်ႈႁႃ computer networks ပူၼ်ႉ ပႅၼ် လိူဝ်ဢၼ်ပိူၼ်ႈတမ်းဝႆႉသေ ၶဝ်သွၵ်ႈႁႃႉ ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။
Types of Cybercrime
1. Hacking ၵၢၼ်လၵ်းဢဝ်ၶေႃႈမုၼ်း၊ ၵၢၼ်ယႃႉၵဝ်းလွင်ႈပၼ်ႇၵၢၼ် ပၢႆး မၢၵ်ႈမုၼ်း ဢမ်ႇၼၼ် ယိူင်းဢၢၼ်းတႃႇႁဵတ်းႁႂ်ႈ ယူင်ႉၶွမ်းလူႉ လႅဝ်လႄႈ လူၺ်ႈဢမ်ႇ လႆႈၶွင်ႉသေ လၵ်ႉၶဝ်ႈထိုင်ၼႂ်းၼႅင်ႊ ၵူၼ်းတၢင်ႇၵေႃႉ ၸိူဝ်းၼႆႉယဝ်ႉ
2. ၵၢၼ်ႁူၺ်းၵူၼ်းၸႂ်ႉ social media Cc ၶဝ်ၼႆႉ လုၵ်ႉတီႈ emails၊ websites လႄႈ messages ၸိူဝ်းၼႆႉသေ ႁဵတ်းၸုမ်း ဢၼ်လီယုမ်ႇ ဢၼ်ၼိူင်ႈယဝ်ႉႁူၺ်း ၵူၼ်းမိူင်း ႁႂ်ႈပၼ်ၶေႃႈမုၼ်းၶဝ် မိူၼ်ၼင်ႇ acc passwords ဢမ်ႇၼၼ် credit card လႄႈ ၶေႃႈမုၼ်းသုၼ်ႇ တူဝ်ၸိူဝ်းၼႆႉ ယဝ်ႉ။
3. Malware ၵၢၼ် software ဢၼ်ပွမ် ဢၼ်ဢမ်ႇမီးၵၢၼ်ႁပ်ႉပဝ်ႈသေ သၢင်ႊလွင်ႈ ႁၢႆႉၸႃႉ ဢၼ်ၸၢင်ႊတုမ်ႉတိူဝ်ႉ ၵူၼ်းမိူင်းဢၼ်ၸႂ်ႉ တိုဝ်း software ဢၼ်ၼႆႉ ဢမ်ႇၼၼ် ၶူင်ႊသၢင်ႈဢွၵ်ႇ ၾၢင်ႁၢင်ႊ software မႂ်ႇမႂ်ႇဝႆႉ တႃႇလၵ်ႉ ဢဝ်ၶေႃႈမုၼ်းၽူႈၸႂ်ႉ software ဢၼ်ၼႆႉၼၼ်ႉယဝ်ႉ။
4. ၵၢၼ်လၵ်းဢဝ် identity ၵၢၼ်လၵ်းဢဝ်ၶေႃႈမုၼ်းလွင်ႈသုၼ်ႇတူဝ် ၵူၼ်းၼိူင်ႈၵေႃႉ မိူၼ် ၼင်ႇ မၢႆလပ်းယေးငိုၼ်း၊ credit card ၶဝ်ၸိူဝ်းၼႆႉသေ ဢဝ်ၵႂႃႇၸႂ်ႉတိုဝ်း ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။
5. ၵၢၼ်ယႃႉၵဝ်း Data လူၺ်ႈဢမ်ႇလႆႈၶွင်ႉသေ ၶဝ်ႈတူၺ်း၊ ၶဝ်ႈဢဝ်ၶေႃႈမုၼ်း ဢၼ် လွင်ႈယႂ်ႇသေယဝ်ႉ ၸၢင်ႊၵိူတ်ႇပဵၼ်ၽွၼ်းၸႃႉ တေႃႇၵူၼ်း ၼိူင်ႈၵေႃႉ ဢမ်ႇၼၼ် ၵၢၼ်ၵူႊဢၼ် ဢၼ်ၼႂ်းလုမ်ႈၾႃႉ ၼႆႉ ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။
6. ၵၢၼ်လွၵ်ႇငိူတ်ႈ cc ၵူၼ်းၵေႃႇၵၢၼ်ႁၢႆႉၶဝ်ၼႆႉ ၸႂ်ႉတိုဝ်း digital platforms သေ ယွတ်ႇ ငိူတ်ႈၵူၼ်းမိူင်း၊ ၵမ်ႈပႃႈၼမ်တႄႉ လုၵ်ႉတီႈ social media, email, online channel တၢင်ႇဢၼ်ၸိူဝ်းၼႆႉသေ လွၵ်ႈငိူတ်ႈယဝ်ႉ။
7. ၵၢၼ်လႅၼ်ၵိၼ်လွမ်ၵိၼ် ၵူၼ်းၵေႃႇၵၢၼ်ႁၢႆႉ ယူင်ႉဢၼ်ၵူၼ်းၵေႃႇၵၢၼ်ႁၢႆႉၶဝ်ၼႆႉ တႃႇတေႁဵတ်းႁႂ်ႈ ၵူၼ်း မိူင်းၶဝ်ယုမ်ႇၶဝ်၊ တမ်းၸႂ်ၶဝ်သေ သူင်ႇပၼ်ၶေႃႈမုၼ်း ၼၼ်ႉ ယဝ်ႉ။
8. ddos ႁဵတ်းၵၢၼ်ႁူမ်ႇငမ်း ၼိူဝ်internet ဢမ်ႇၼၼ် တီႈယိူင်းမၢႆၵူၼ်း ၸႂ်ႉတိုဝ်းၶဝ်သေယဝ်ႉ တတ်းၶၢတ်ႇၶေႃႈမုၼ်းလွင်ႈယႂ်ႇ ယႃႇႁႂ်ႈ ၽႅဝ်တီႈ ၵူၼ်းၸႂ်ႉတိုဝ်းၶဝ်ၵမ်းလဵဝ်ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။
9. ၵၢၼ်ၽူႈၸွပ်ႇ ၵွပ်ႈၵၢၼ်မိူင်း၊ ၵၢၼ်မၢၵ်ႈမီးၸိူဝ်းၼႆႉလႄႈ တႃႇတေလႆႈငိုၼ်း ၼႆႉ ၵူၼ်းၵေႃႇၵၢၼ်ႁၢႆႉၶဝ် ႁဵတ်းၽူႈၸွပ်ႇသေ ဢဝ်ၶေႃႈမုၼ်း တီႈ လူင်ပွင်ႊၸိုင်ႈ ဢမ်ႇၼၼ် တီႈၸုမ်းၾၢႆႇ သေဢၼ်ဢၼ် ၸိူဝ်းၼႆႉၼၼ်ႉ ယဝ်ႉ။
ၽွၼ်းၸႃႉ cyber crime
1. တုမ်ႉတိူဝ်ႉ ၵၢၼ်မၢၵ်ႈမီး ၵၢပ်ႈပၢၼ်တေႃႈလဵဝ်ၼႆႉ ၵွပ်ႈပိူဝ်ႈၵၢၼ် တိုၵ်းတေႃး ၵူၼ်းၵေႃႇ ၵၢၼ်ႁၢႆႉ၊ ယႃႉပိူင်ၶေႃႈမုၼ်း ၸိူဝ်းၼႆႉလႄႈ လွင်ႈလႅၼ်ၵိၼ် ငိုၼ်း ၸိူဝ်းၼႆႉၵေႃႈ တိူဝ်းႁၼ်ၸႅင်ႈမႃးတိၵ်းတိၵ်းယူႇယဝ်ႉ။ လွင်ႈဢၼ်ၼႆႉႁဵတ်းႁႂ်ႈ တုမ်ႉတိူဝ်ႉ ၵၢၼ်မၢၵ်ႈမီးသုၼ်ႇတူဝ် ဢမ်ႇၼၼ် ၵၢၼ်မၢၵ်ႈမီး တင်းၸုမ်းလႄႈ ႁႅင်းၵၢၼ် ႁဵတ်းဢွၵ်ႇ ၶူဝ်းၵုၼ်ႇၵေႃႈ တေယွမ်းလူင်းမႃး၊ ယွၼ်ႉၼႆလႄႈ တိုဝ်ႉတၢင်း ၵၢၼ်မၢၵ်ႈမီး ၼႂ်းမိူင်းၼိူင်ႈမိူင်းၵေႃႈ တေယွမ်းလူင်းမႃး ၼၼ်ႉ ယဝ်ႉ။
2. ၵၢၼ်လွၵ်ႇငိူၵ်ႈ လွင်ႈႁူမ်ႈလူမ်ႈ ၵူၼ်းမိူင်း Cc ၼႆႉ မၼ်းတိူဝ်းပၵ်းၸႂ် ၼိူဝ်ၵၢၼ်ႁူမ်ႇလူမ်ႈဢၼ်ၵဵဝ်ႇလူၺ်ႈ တင်းၼႅင်ႊလႄႈ ၸၢင်ႊမေႃယွၵ်ႇငိူၵ်ႈတေႃႇ ၵၢၼ်ႁူမ်ႇလူမ်ႈၵူၼ်း မိူင်း ၼႂ်းမိူင်း ၼိူင်ႈမိူင်းၼႆႉယူႇ။ ၶေႃႈမုၼ်းဢၼ် cc ၶဝ်ယႃႉၵဝ်း လႆႈငၢႆႈငၢႆႈ ဢမ်ႇၼၼ် လူၺ်ႈဢမ်ႇလူဝ်ႇယွၼ်းၶွင်ႉၽႂ်သေ ၶဝ်ႈဢဝ်လႆႈငၢႆႈငၢႆႈၸိူဝ်းၼႆႉ ၸၢင်ႊမီးၵၢၼ် တုမ်ႉတိူဝ်ႉယႂ်ႇလူင်ၼိူဝ် လွင်ႈႁူမ်ႇလူမ်ႈၼႂ်းၸိုင်ႈမိူင်းၼိူင်ႈဢၼ်လႄႈ တေပဵၼ် မႃး လွင်ႈလူႉသုမ်း ယႂ်ႇလူင်ယူႇယဝ်ႉ။
3. လႆႈၶၢမ်ႇလၵ်ႉဢဝ်လွင်ႈသုၼ်ႇတူဝ် Cyber attack ၼႆႉလူၺ်ႈဢမ်ႇလႆႈၶွင်ႉသေ လၵ်းဢဝ် ၶေႃႈမုၼ် းသုၼ်ႇတူဝ်ပိူၼ်ႈ ဢမ်ႇၼၼ် ၶဝ်ႈတူၺ်းလွင်ႈသုၼ်ႇ တူဝ်ပိူၼ်ႈၸိူဝ်းၼႆႉ ၶဝ်ႈပႃးဝႆႉယဝ်ႉ။ လွင်ႈၼႆႉ ၸၢင်ႊၵိူတ်ႇပဵၼ် မႃးလႆႈ ၵၢၼ်လႅၼ်ၵိၼ်ငိုၼ်းလႄႈ ၵၢၼ်လၵ်းဢဝ် ၶေႃႈမုၼ်း ဢၼ်လွင်ႈယႂ်ႇ တီႈႁူင်းၵၢၼ် ဢမ်ႇၼၼ် ဢၼ်ၵဵဝ်ႇလူၺ်ႈ ၵၢၼ်မိူင်းၸိူဝ်းၼႆႉယူႇ။ ၵူၼ်းပဵၼ်ယိူဝ်ႇၸိူဝ်းၼႆႉ တေလႆႈထူပ်း ၺႃး လွင်ႈလႅၼ်ၵိၼ်ငိုၼ်း၊ ၵၢၼ်ထုၵ်ႇ လၵ်းဢဝ်ၶေႃႈမုၼ်း လႄႈ တေလႆႈ ၶၢမ်ႇလွင်ႈယၢပ်ႇၽိူတ်ႇမႆႈၸႂ်ဢမ်ႇႁၢင်ႉယဝ်ႉ။
4. ၵၢၼ်တတ်းၶၢတ်ႇလွင်ႈၸွင်းၸေး Cyber attack ၼႆႉမီးလွင်ႈယႃႉၵဝ်းတေႃႇၵၢၼ်တေႃႉတၢင်ႇ သူင်ႇ ၶူဝ်းၵုၼ်ႇ ၼႂ်းၵႄႈ မိူင်းၼိူင်ႈလႄႈမိူင်းၼိူင်ႈ၊ ၵၢၼ်လုမ်း လႃးပၢႆးယူႇလီ၊ ၵၢၼ်ၵပ်းသိုပ်ႇၼႅင်ႊ လႄႈၵၢၼ်ၸွင်းၸေး ဢၼ်ဢမ်ႇမီးဢမ်ႇပဵၼ် ၸိူဝ်း ၼႆႉယဝ်ႉ။ လွင်ႈၼႆႉ ၵေႃႈ ၸၢင်ႊႁဵတ်းႁႂ်ႈ ၵၢၼ်မၢၵ်ႈမီးလူႉသုမ်းၼမ်မႃးလႄႈ တေ ၸၢင်ႊၵိူတ်ႇပဵၼ်လွင်ႈၶွင်ႈၶမ်ယႂ်ႇလူင်မႃး လႆႈၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ ပိူင် လူင်မၼ်းတႄႉ ၵၢၼ်ယိုၼ်းထိုင် ႁႂ်ႈလွင်ႈၸွင်းၸေး ယွမ်းလူင်းၵႂႃႇၼႆႉ ပဵၼ်ၵၢၼ်ဢၼ် လွင်ႈယႂ်ႇတႃႇ cc ၶဝ်ယဝ်ႉ။
5. ၵၢၼ်လၵ်းဢဝ်ပၢႆးဝူၼ်ႉပိူၼ်ႈ Cc ၼႆႉ ၶဝ်ဝႆႉၼမ်ႉၼၵ်းၼိူဝ် ၵၢၼ်ပိူင်ႇပၢႆးဝူၼ်ႉသုၼ်ႇတူဝ်၊ လွင်ႈသိူင်ႇ သိမ်းၼႂ်းၵႄႈ ၵၢၼ်ၵပ်းသိုပ်ႇၵပ်းသၢၼ်လႄႈ ၶေႃႈမုၼ်းလွင်ႈယႂ်ႇ ဢၼ် company ၶဝ်ပိူင်ႇၸိူဝ်းၼႆႉယဝ်ႉ။ လွင်ႈၸိူဝ်းၼႆႉ ႁဵတ်းႁႂ်ႈ companyၶဝ် သုမ်းငိုၼ်းယႂ်ႇလူင်လႄႈ ၸၢင်ႊမီးလွင်ႈၶွင်ႈၶမ်မႃးတီႈ ၵၢၼ်ႁဵတ်းဢွၵ်ႇၶူဝ်း ၵုၼ်လႄႈ ၵၢၼ်လွင်ႈၸွင်းၸေးၸိူဝ်းၼႆႉယဝ်ႉ။ ယဝ်ႉၵေႃႈတေၸၢင်ႊပဵၼ် ၵၢၼ် ႁၢမ်ႈလွင်ႈၶူင်သၢင်ႈမႂ်ႇမႂ်ႇ ၼႂ်းဝၼ်းမိူဝ်းၼႃႈလႄႈ တိူဝ်ႉသၢင်ႈတေႃႇႁႅင်းၵၢၼ် တူင်ႇၵူၼ်းမႃးၸိူဝ်းၼႆႉယဝ်ႉ။
How to Protect Cyber crime
1. (Keep software up to date) တေလႆႈၸႂ်ႇတိုဝ်း software ဢၼ်ပဵၼ် up to date Update ပၼ် software မၼ်းၽႅၼ်ႈၽႅၼ်ႈ ဢၼ်ႁဝ်းၸႂ်ႉ တိုဝ်း ယူႇၵူႊဝၼ်းၼၼ်ႉ။ ပေႃပၼ်ၾၢင်ႉ မႃး တႃႇတေ update ပၼ်ၼၼ်ႉၵေႃႈ ႁဵတ်းပၼ်သေယဝ်ႉ။ ၵွပ်ႈသင်လႄႈၼႆ software ၵူႊဢၼ် ပေႃးဢွၵ်ႇမႃး update ၼႆၸိုင် မၼ်းတေမီး ဝႃႈ functions မၼ်းတေတိူဝ်းမၼ်မႃးသေ လွင်ႈႁူမ်ႇ လူမ်ႈ latest security မၼ်းၵေႃႈတေတိူဝ်းႁႅင်းမႃးသေ တိူဝ်းႁူမ်ႇ လူမ်ႈၼႆယဝ်ႉ။ ယဝ်ႉၵေႃႈႁဝ်းၶဝ် ၵိုင်ႇလီပိုတ်ႇပၼ်ဝႆႉ automatic update software ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။
2. (Use strong and unique password) ၸႂ်ႉတိုဝ်းမၢႆလပ်ႉ ဢၼ်ၵႅၼ်ႇၶႅင်လႄႈ ဢၼ်လၢၵ်ႇလၢႆး ဢီႈသင်ၵေႃႈၶႂ်ႈယဝ်ႉ ပေႃးႁဝ်းတေသႂ်ႇ မၢႆၼပ်ႉၼႆၸိုင် မၢႆၼပ်ႉ ႁဝ်းၼႆႉ တေလႆႈပဵၼ် ဢၼ်ပႃးတူဝ်ၼပ်ႉ ဢၼ်လေႃးလႄး ၵၼ်ဝႆႉ တေလႆႈသႂ်ႇၸိူင်ႉၼၼ်ယဝ်ႉ။ ပေႃးႁဝ်းသႂ်ႇၵေႃႈၼႆၸိုင် မၢႆၼပ်ႉႁဝ်းၼႆႉ ဢမ်ႇ ၵိုင်ႇလီဝႆႉ account ၵူႊဢၼ်ၼႆႉ ႁႂ်ႈမၼ်း မိူၼ်ၵၼ်။
3. (Awareness and education) ဝႆႉၶေႃႈၾၢင်ႉလႄႈ ပၼ် တၢင်းႁူႉ ၼႂ်းမိူင်းၼိူင်ႈမိူင်းၼႆႉ ႁဝ်းထုၵ်ႇလီမီးၸုမ်း ဢၼ်တေမႃးပၼ် တၢင်းႁူႉလွင်ႈ cybercrimes ၼႆသေ လွင်ႈမၼ်းၼႆႉ လီၵူဝ်ၸိူင်ႉႁိုဝ်၊ မၼ်း ပဵၼ်ၸိူင်ႉႁိုဝ်ၼႆ ထုၵ်ႇလီမီးၶေႃႈၾၢင်ႉသေ ႁၢင်းႁႅၼ်းဝႆႉယဝ်ႉ။ ယဝ်ႉၵေႃႈ လီႁူႉဝႆႉ ယူင်ႉမၼ်းၼႆႉ ပဵၼ်ၸိူင်ႉ ႁိုဝ် လၢႆလၢႆ ပေႃးၸိူင်ႉၼၼ်ၼႆ ႁဝ်းတေ တိူဝ်းမီးၶေႃႈၾၢင်ႉသေ တေလွတ်း online scramming ၸိူဝ်းၼႆႉယဝ်ႉ။ ထႅင်ႈဢၼ် ၼိူင်ႈတႄႉ ႁဝ်းၵိုင်ႇလီဝႆႉ ၶေႃႈၾၢင်ႉသုင် email ဢၼ်ပိုၼ် ၽၢဝ်ႇၸိူဝ်းၼၼ်ႉ ၵမ်ႉၼမ်ၼႆႉ လုၵ်ႉတီႈၼၼ်ႉသေ မႃးၵမ်ႈ ၼမ်ယဝ်ႉ။
4. (Employee Training) ၵၢၼ်ၽိုၵ်းပၼ် ၵူၼ်းႁဵတ်းၵၢၼ် ၸုမ်းၾၢႆႇသေဢၼ်ဢၼ် ဢၼ်ၵဵဝ်ႇၵၼ်တင်း tech ၼႆ တေလႆၽိုၵ်းၵၼ် ထၢင်ႇထၢင်ႇႁၢင်ႈႁၢင်ႈ ၵႂၢင်ႈၵႂၢင်ႈၽၢင်ၽၢင် ယဝ်ႉ။ လီလႆႈဝႄႈ website ဢၼ်ထၢင်ႇထိူမ် ႁၼ်လွင် တေလႅၼ်ၵိၼ်ၵၼ် ၸိူဝ်းၼၼ်ႉ လွင်ႈၸိူဝ်းၼႆႉ ပေႃးၽိုၵ်းပၼ် လီလီၸိုင် cybersecurity ႁဝ်းၵေႃႈ တေႁွတ်းတီႈ သုင်သုတ်း ယဝ်ႉ။
5. (Data Backup and Recovery) ၶေႃႈမုၼ်းဢၼ်လွင်ႈယႂ်ႇၸိူဝ်းၼၼ်ႉ ဝႆႉၵဵမ်မၼ်းဝႆႉ ထႅင်ႈဢၼ် ၼိူင်ၼႆၸိူင် ၸၢင်ႊႁေႉၵင်ႈလွင်ႈ cyberattack မိူၼ်ၼင်ႇမႃး ယႃႇၵဝ်းၶေႃမုၼ်းႁဝ်း ၵွႆၸိူဝ်းၼႆႉယဝ်ႉ။
6. (International Cooperation) cyber crimes ၼႆႉ ပဵၼ်လွင်ႈၶွင်ႈၶမ်တေႃႇ လုမ်ႈၾႃႉ တင်းလူၵ်ႈ ယၢမ်းလဵဝ်ယူႇယဝ်ႉ။ လွင်ႈသဵင်ႇတႃႇၼႆႉ လူင်ပွင်ႊ ၸိုင်ႈၶဝ်ၵေႃႈ လူဝ်ႇ ၸၢတ်းၵၢၼ် ပၼ်ယူႇယဝ်ႉ။ ယွၼ်ႉၼၼ် လူင်ပွင်ႊၸိုင်ႈၶဝ်လႄႈ agencies ၶဝ်ၼႆႉလူဝ်ႇႁူမ်ႈႁွမ်းၸွမ်း ၵၼ်သေ လူဝ်ႇတေႃႇသူႈပႅတ်ႈယဝ်ႉ။
ၽိုၼ်ဢိင်
1. Security Information, News and Tips from TechTarget. (n.d.). https://searchsecurity.techtarget.com
2. Sun, H., Guo, S., Nan, Y., & Ma, R. (2018b). Direct determination of surfactant effects on the uptake of gaseous parent and alkylated PAHs by crop leaf surfaces. Ecotoxicology and Environmental Safety, 154, 206–213. https://doi.org/10.1016/j.ecoenv.2018.02.045
3. National Cybersecurity Alliance. (2023, July 3). Home - National Cybersecurity Alliance. https://staysafeonline.org